Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлын микробиологийн судалгааны дүнгээс

Yндэслэл     
УБ хотын хөрсний бохирдлын гол эх үүсвэрийг гэр хорооллын бие засах ил газрууд, хуурай ба шингэн хог хаягдал, ахуйн болон үйлдвэрийн бохир ус, авто машины утаа, мал амьтны гаралтай хаягдал зэргээс үүдэлтэй гэж үздэг. Нийслэл хотод амьдрах хүн амын тоо ихэссэнтэй холбоотой хатуу, шингэн бохирдлын хэмжээ жил бүр ихсэж байна.1  Ахуйн хог хаягдалтай хамт хөрсөнд ургамал, амьтанд өвчин үүсгэгч төрөл бүрийн микроорганизмууд нэвчдэг. Хотжих үйл явц нь хөрсний  микрофлорын бүрэлдэхүүнд нөлөөлж, хүний хүчин зүйлийн өөрчлөлтөнд дасан  зохицсон тодорхой бүлгийн бичил биетэн давамгайлан ургах нөхцлийг бий болгож байна. Уг бүрэлдэхүүн алдагдсанаар хөрсний органик хэсгийн химийн найрлага, бүтэц өөрчлөгдөх, биогений эргэлт алдагдаж улмаар хүнд элементийн хуримтлал үүсдэг.2-4 Хөрсөнд хүнд металлын агууламж нэмэгдсэнээр амилаза, дегидрогеназа, уреаза, инвертаза, каталаза зэрэг ферментүүдийн идэвхийг эрс бууруулж, агрохимийн хувьд ач холбогдолтой бичил биетний тоог бууруулах үйлчилгээ үзүүлдэг талаар судалгаа бий.5 УБ хотын хөрсний бохирдлын судалгааны ажлууд 1990 оноос хойш хийгдэж эхэлсэн.6 Анхны судалгааны ажлууд нь ихэвчлэн нийслэл хотын хөрсний хүнд металлын бохирдол, экологи, геохимийн суурь судалгааны ажлууд байсан бол 2000 оноос хойш хөрсний бохирдлын судалгааны ажлууд эрчимжиж, хүнд металлаас гадна нянгийн бохирдлын судалгаа хийгдэх болсон.6,7 Өмнөх судалгаануудаас үзэхэд хүн амын эрүүл мэнд, амьдралын хэвийн нөхцөлтэй уялдуулан шинжлэх ухааны үндэстэй бодлого боловсруулахын тулд хөрсний нян судлалын шинжилгээг тогтмол гүйцэтгэх шаардлагатай байна.
  
Судалгааны зорилго 
УБ хотын хөрсний бохирдол ихтэй цэгүүдээс дээж авч, нянгийн болон хүнд металлын бохирдлыг тогтоож улмаар хүн амын эрүүл мэнд, амьдралын хэвийн нөхцөлтэй уялдуулсан шинжлэх ухааны үндэстэй бодлого явуулах боломжийг анхаарах талаар нотолгоог гаргаж ирэх 

Материал, арга зүй 
Хөрсний дээжийг УБ хотын төвийн 5 дүүрэг, алслагдсан 1 дүүргээс авав. Бид Баянзүрх, Чингэлтэй, Хан-Уул, Сүхбаатар, Сонгинохайрхан, Налайх дүүргийг хамран 18 цэгээс давталттайгаар 36 дээж цуглуулсан.  
 

Дээж авах: Нян судлалын шинжилгээний дээжийг MNS 3298:1991 стандартын дагуу ариутгасан багаж хэрэгслээр, бохирдолтоос хамгаалсан нөхцөлд авч, ариутгасан саванд хаягжуулан савлана.  
 
Дээжийг шинжилгээнд бэлтгэх: Шинжилгээг МУИС, ШУС, БУС-ын Микроорганизмын экологи, биотехнологийн лабораторид 2020 оны 07 сард хийв. Хөрсийг чулуу, ургамлын үндэс, шил зэрэг дагалдах бохирдлоос салгаад 3.2 мм шигшүүрээр шигшиж, нунтаг шорооноос 30 гр авч ариун лонхонд хийж дээр нь 270 мл шингэлэгч уусмал бага багаар хийж хутгана. Сэгсрэгч аппарат (RS 12 plus) ашиглан 10 минут сэгсэрнэ. Шинжлэх хөрсөө тасалгааны хэмд 30 минут тавиад тундасыг нь хөдөлгөлгүйгээр дээд талаас нь 1 мл авч 9 мл шингэлэгч уусмал нэмэн цаашид 10-6 хүртэл шингэрүүлнэ.  
Хөрсний микрофлорын бүрэлдэхүүнийг шинжлэх: Хөрсний суспензээс хатуу тэжээлт орчинд ургуулах замаар хөрсөн дэх бичил биетний микрофлорын бүрдлийг тогтооно. Дээжийг 10-3-10-6 шингэрүүлэн шингэрүүлэг тус бүрээс давталтаар авч тарилгыг хийнэ. Бактер (Nutrient аgar), актиномицет (Starch Ammonium аgar), хөгц мөөгөнцөр (Sabouraud Dextrose аgar)-ийн сонгомол тэжээлт орчинд өсгөвөрлөж бактерийг 37°C-д 24 цаг, хөгц мөөгийг 28°C-д 3-5 хоног, актиномицетийг 28°C-д 5-7 хоног өсгөвөрлөж нийт тоог гаргана.17 Хөрсний эрүүл ахуйн шинжилгээгээр E.coli, Clostridium perfringens, Thermophile, Salmonella sp-г тодорхойлно. 

Гэдэсний савханцар E.coli тодорхойлох: Эндо тэжээлт орчинг бэлтгэж дээж бүрээс 1 мл тарилга хийж 37°C-д, 24-48 цаг  өсгөвөрлөнө. Петрийн аяганд ургасан металлын гялалзсан улаан, ягаан өнгөтэй ургасан өсгөвөрийг E.coli гэж үзэн батлах сорилуудыг тавина. Үүнд: грамын будалт, эсийн хэлбэр, хөдөлгөөн, биохимийн сорилууд хамаарна.18  

Клостридиум перфрингенс тодорхойлох: MNS 6341:2012 “Хөрсний чанар. Хөрсөнд эрүүлзүйн нян судлалын шинжилгээ хийх арга” стандартын дагуу клостридиум перфрингенс агар тэжээлт орчинг бэлтгэж дээж бүрээс 1 мл авч тарилга хийн нэмэлт индикатор хийсэн агааргүй нөхцөлд, тусгай битүүмжлэл бүхий анаэростатад 37°C-д 24-48 цаг өсгөвөрлөнө. 
 
Термофиллийг тодорхойлох: Хөрсний суспензийн шингэрүүлгээс ариун петрийн аяганд хийж дээрэээс нь ариутгаж хөргөсөн Nutrient agar тэжээлт орчинг нэмнэ. Тарилгыг 60°C 24 цаг өсгөвөрлөнө.18 
 
Салмонелла илрүүлэх: MNS 6341:2012 “Хөрсний чанар. Хөрсөнд эрүүлзүйн нян судлалын шинжилгээ хийх арга” стандартын дагуу Salmonella-Shigella агар тэжээлт орчны гадаргууд зураасан таталтын аргаар тарьж, термостатад 36°C, 24-48 цаг өсгөвөрлөнө. 24 цаг өсгөвөрлөсний дараа Salmonella-ийн төрлийн бактериуд нь хар төвтэй суурьтай колони үүсгэдэг. Salmonella-ийн төрөл нь грам сөрөг, савханцар, агаартан, оксидазын сорил сөрөг, каталаза эерэг, глюкозыг хий үүсгэн исэлдүүлнэ.  

Хөрсөнд хүнд металл тодорхойлох: 
Хөндөгдөөгүй хөрсний дээд хэсгээс (2.5-5 см) дээжийг цуглуулаад USS#10 шүүлтүүрээр шүүнэ. Үүнээс 1 гр жинлээд дээжийн задаргааг HCl, HNO3 болон HClO4 уусмал ашиглан хийнэ. Уусмалаа шилэн фибер шүүлтүүрээр 100 мл хэмжээст колбонд цуглуулна. Дээжийн эзэлхүүнийг 100 мл болтол нэрмэл усаар шингэлнэ. ICP-OES ашиглан Ханлаб ХХК-ийн лабораторид шинжилгээг хийж гүйцэтгэв.  

Судалгааны үр дүн 
Хөрсний дээжинд нийт микрофлорын бүрэлдэхүүнийг тодорхойлсон дүн: Бактерийн ерөнхий тоог MNS 6341:2012 стандарт аргын дагуу тооцоолсон. УБ хотын хөрсөнд 1.17-6.55 сая эс/г бичил биетэн агуулагдаж буйгаас Төв цэвэрлэх байгууламж (ойролцоох төмөр зам), Драгон,
Хүчит шонхор, Ногоон нуурын парк, ЧД-ийн 11-р хорооны үерийн далан, Да хүрээ зах, 120 мянгатын автобусны буудлын арын цэцэрлэгт хүрээлэн орчмын хөрсөнд нянгийн бохирдлын төвшин өндөр байгааг С.Я.Любашенкогийн ангиллын дагуу8 тодорхойлсон. Шинжилгээний үр дүнг Зураг 1-т харуулав.
 

 
Хөрсний нийт микрофлорыг ойролцоогоор 70%, бактери, 30% актиномицет, 1-3% доод мөөг эзэлдэг9,10 бол судалгааны 18 цэгийн дээжний 16 цэгийн дээжинд микрофлорын бүрэлдэхүүн алдагдсан, хотжих үйл явц хөрсний микрофлорын бүрэлдэхүүнд нөлөөлж, хүний хүчин зүйлийн өөрчлөлтөд дасан зохицсон тодорхой бүлгийн бичил биетэн давамгайлан ургах нөхцлийг болгосныг харуулж байна (Зураг 2).
 

 
Хөрсний эрүүл ахуйн шинжилгээний дүн: Бичил биетний бохирдлын үзүүлэлт нь харьцангуй тогтворгүй үзүүлэлт бөгөөд дулааны улиралд илүү идэвхжиж, хүйтний улиралд багасдаг. Бид хөрсөнд эмгэг төрүүлэгч бичил биетэн илрүүлэх зорилгоор хөрсний дээжийг дулааны улирал буюу 2020 оны 07-р сард авсан болно. Дээжний 100%-д E.coli, 66,6%-д Salmonella болон Thermophiles–ийн төрлийн бактери, 16.6%-д Clostridium perfringens тус тус илэрсэн (Хүснэгт 2, Зураг 3).  Уг үр дүнгээр гэр хороолол дунд үүссэн хог хаягдлыг цэвэрлэх, нүхэн жорлонгийн нөхцлийг сайжруулах, шаардлагатай байгааг харуулж байна. 
 

Хөрсний хүнд металлын бохирдлын дүн: Монгол улсад мөрдөгдөж буй MNS 5850:2019 “Хөрсний чанар. Хөрсөнд агуулагдах бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ” стандартад хар тугалгын зөвшөөрөгдөх дээж хэмжээ 100 мг/кг, хортой агууламж 500 мг/кг, аюултай агууламж 1200 мг/кг гэж заасан байдаг. Бидний судалгааны дүнгээс харахад нийт 18 дээжнээс 2 дээжинд хар тугалганы аюултай болон хортой хэмжээнээс давсан үзүүлэлт буюу xар тугалганы үйлдвэр (5132 мг/кг), Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр (1646 мг/кг) илэрсэн бол бусад As, Cr, Ni, Zn зэрэг элемент зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс бага гарсан. 
 

Хэлцэмж
Бид УБ хотын хөрсний 18 цэгээс хоёр удаагийн дээж авч, хөрсний дээжийг “дугтуйн арга”-аар зуны улиралд цуглуулсан. Хөрсний бохирдлыг 1 гр хөрсөн дэх бактерийн нийт тоо, эмгэгтөрөгч бактериудын илрүүлэх шинжилгээ болон хүнд металл (As, Cr, Pb, Ni, Zn) зэрэг элементийн агууламжаар тогтоолоо. Хүчит шонхор зах орчмын хөрс нянгийн бохирдол хамгийн их буюу 6.55 сая эс/г, арьс шир боловсруулах үйлдвэрийн хашаан доторх хөрс хамгийн бага буюу 1.17 сая эс/г гарсан. Хөрсөнд хүнд металл тодорхойлох шинжилгээгээр As, Cr, Ni, Zn зэрэг элемент зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс бага гарсан бөгөөд 2 цэгийн дээжинд хар тугалганы аюултай агууламжийн хэмжээнээс (1200 мг/кг)  
давсан байв. Үүнд: Хар тугалганы үйлдвэр (5132 мг/кг), Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр (1646 мг/кг) илэрсэн.
1990 онд Эрүүл ахуй халдвар нян судлалын институт буюу одоогийн НЭМҮТ-ийн судлаачдын хийсэн судалгаагаар УБ хотын хөрсний бохирдол бага бохирдолтой төвшинд байсан бол 2000 онд хөрсний маш их бохирдолтой төвшинд хүрсэн байдаг.14 2020 онд хийгдсэн бидний судалгаагаар ч мөн адил бохирдлын төвшин өндөр илэрсэн нь жил ирэх тусам хөрсний бохирдол нэмэгдэж буйг харуулж байна.
1998-1999 онд УБ хотын захиргааны хүсэлтээр ШУА-ийн Газарзүйн хүрээлэнгээс “УБ хотын байгаль орчныг экологи–геохимийн үүднээс үнэлэх ажил”-ыг гүйцэтгэж хот суурин газрын хөрс, ургамал, ус цасны бохирдлыг тодорхойлсон байна.11 
2008 онд Ж.Удаахбаяр, Г.Солонго нарын хийсэн судалгааны дүнгээс үзэхэд Сонгинохайрхан, Чингэлтэй, Баянзүрх дүүргийн гэр хороолол орчмын хөрсөнд агуулагдах бактерийн нийт тоо 1 гр хөрсөнд 2.0-3.5 сая эс/г буюу дунд зэргийн бохирдолтой16 гарсан бол бидний судалгаагаар 1.17- 6.55 сая эс/г гарсан нь хөрсний бохирдол нэмэгдэж буйг дахин баталж байна. 
Судлаач О.Батхишигийн 2013 онд хийсэн УБ хотын нутаг дэвсгэрийн хөрсний бохирдлын судалгаагаар хөрсөн дэх E.Coli бактерийн бохирдолт 60% нь бага, 32% нь дунд зэрэг, 8% нь их хэмжээгээр бохирдсон, C.perfringens нийт дээжний 82%-д илэрсэн1  бол бидний судалгааны хүрээнд хийгдсэн дээжний 100%-д E.coli,  16.6%-д Clostridium perfringens илэрсэн бөгөөд хог хаягдал ихтэй газруудад бохирдол их байв. Мөн  хар тугалганы дундаж агууламж 33.3 мг/кг гарсан бол бидний судалгаагаар 408.62 мг/кг гарлаа. Энэ нь үйлдвэрийн бүсийн хөрс хар тугалганы агууламж өндөр гарсантай холбоотой юм. 
Судлаач Д.Мягмарсүрэнгийн хийсэн судалгааны үр дүнгээс үзэхэд УБ хотын хөрсөнд агуулагдах Pb, Cu, Co, Sr, Ni, Cr зэрэг ихэнх элементүүд хяналтын цэгээс 1.5-7 дахин их бохирдолтой, хүнд металлын агууламж нь нилээд өндөр хэлбэлзэлтэй байгаа нь хөрсний бохирдол алаг цоог байдалтай байгааг харуулж байна.14 Бидний үр дүнгээр хөрсөнд хүнд металлын бохирдлын түвшин харилцан адилгүй байгаа нь уг судалгааны үр дүнтэй ижил байна.
Бусад орны хотуудын хувьд, 2018 онд хийгдсэн Москва хотын хөрсний хөгц, мөөгөнцрийн судалгаагаар хотын биоценозуудад хөрсний хөрс мөөгөнцрийн тоо дунджаар ~3.5Ч103 эс/г буюу хөрсний дээж авсан байршлаас хамаарч ахуйн хог хаягдалтай хөрсөнд их байгаа9 нь хүний хүчин зүйлийн өөрчлөлтөнд дасан  зохицсон тодорхой бүлгийн бичил биетэн давамгайлан ургах нөхцлийг бий болгосон гэх бидний судалгааны дүгнэлттэй тохирч байна. Мөн 2019 онд  Бээжин хотыг хүрээлэн орших Хэбэй мужийн арьс ширний үйлдвэрийн хөрсөнд хийгдсэн судалгаагаар Cr-ын агууламж 30970 мг/кг буюу Хятад улсад мөрдөгддөг стандартад заасан хогийн цэгт булах зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс маш өндөр (1000мг/кг) гарсан16 нь үйлдвэр орчмын хөрсөнд хүнд металлын бохирдол их байдгийг харуулж байна. 
 
Агаар, гадаргын устай харьцуулахад газрын хөрс хөдөлгөөн багатай учир бохирдуулж буй бодисын шилжилт хөдөлгөөн харьцангуй удаан явагддаг.10 Хүн амын төвлөрөл ихсэх тусам хөрсний хүнд металлын агууламж, нянгийн бохирдол нэмэгдэж, оршин суугчдын эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө учруулж байна. Тиймээс хөрсний бохирдлыг бууруулахдаа бичил биетний идэвхтэй омгуудыг болон хүнд металл хуримтлуулах чадвартай ургамал, бичил биетнийг ашиглах орчин үеийн микробын биотехнологийн аргыг боловсруулах, хөгжилтэй орнуудын туршлага дээр тулгуурлан өөрийн орны хөрсөнд буулгаж хэрэгжүүлэх нь чухал юм.
Дүгнэлт 
1.    Судалгаагаар УБ хотын 18 цэгийн дээжнээс 11 цэгийн дээжинд нянгийн бохирдол (61%) илэрсэн.  
2.    Төв цэвэрлэх  байгууламжийн ойролцоох төмөр зам, Драгон, Хүчит шонхор зах, Ногоон нуурын парк,  ЧД-ийн 11-р хорооны үерийн далан, Да хүрээ зах, 120 мянгатын автобусны буудлын арын  цэцэрлэгт хүрээлэн орчмын хөрсөнд нянгийн бохирдол өндөр бөгөөд энэ нь хүн, амьтны хатуу ба шингэн хаягдал, ургамлын үлдэгдэл, ахуйн ба үйлдвэрийн бохир ус зэргээр бохирдсоныг харуулж байна. 
3.    16 цэгийн дээжинд буюу 88.8%-д хөгц мөөгөнцөр,  актиномицетийн харьцаа алдагдсан ба улмаар биогений эргэлтэнд нөлөөлж хүнд элементийн хуримтлал үүссэн гэж үзэж байна.
4.    Нийт хөрсний дээжид E.coli илэрсэн,  66,6%-д Salmonella болон Thermophiles –ийн төрлийн бактери,  16.6%-д Clostridium perfringens  илэрсэн нь хөрс ялгадсаар бохирдсоныг гэрчилж байна. 
5.    Судалгаагаар авсан хоёр цэг болох Хар тугалганы үйлдвэрийн хашаан доторх хөрс (5132 мг/кг), Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн хашаан доторх хөрс (1646 мг/кг)-нд хар тугалганы агууламж аюултай хэмжээнээс давсан нь үйлдвэрийн ойр орчмын газрын хөрсөнд хүнд металлын агууламж өндөр гардгийг баталж байна. Тиймээс хөрсний бохирдлыг бууруулах яаралтай арга хэмжээ авах шаардлагатай. Тухайлбал хими болон биологийн аргаар саармагжуулах, ухаж зайлуулах, газар ашиглалтын үйл ажиллагааг зогсоох, оршин суугчдыг нүүлгэн шилжүүлэх гэх мэт арга хэмжээнүүд юм.   
6.    Хөрсний бохирдлыг бууруулахад эрүүл ахуйн шаардлага хангасан нийтийн бие засах газрын тоог олшруулах, зориулалтын хогийн савыг хүртээмжтэй, хэрэгцээтэй газар зөв байрлуулах,  хүн амын төвлөрөлийг багасгах тал дээр төр захиргааны байгууллага, нийт ард иргэд анхаарах шаардлагатай байна.

Ном зүй
1.    Batkhishig, O. Soil contamination in Ulaabaatar. Proc. Mong. Acad. Sci. [Internet]. 2013, 53(205)-16. Available from: https://www.mongoliajol.info/index.php/PMAS/article/view/697/723
2.    Nakatani, A.S.; Martines, A.M.; Nogueira, M.A.; Fagotti, D.S.L.; Oliveira, A.G.; Bini, D.; Sousa, J.P.;  
3.    Cardoso, E.J.B.N. Changes in the genetic structure of bacteria and microbial activity in an agricultural soil amended with tannery sludge. Soil Biol. Biochem. [Internet].  2011, 43(1):106-110  Available from: DOI : 10.1016 /j.soilbio.2010.09.019
4.    Soumitra Nath, Bibhas Deb & Indu Sharma. Isolation of toxic metal-tolerant bacteria from soil and examination of their bioaugmentation potentiality by pot studies in cadmium- and lead-contaminated soil. International Microbiology [Internet].  2018, 21:35-45. Available from: DOI: 10.1007/s10123-018-0003-4
5.    Liu, Y.; Zhang, Z.J.; Li, Y.S.; Wen, Y.; Fei, Y.H. Response of soil microbial communities to roxarsone pollution along a concentration gradient. J. Environ. Sci. Health Part A [Internet].   2017, 52, DOI: 10.1080/10934529.2017.1281687
6.    Batjargal, T.S.; Otgonjargal, E.; Baek, K.; Yang, J.S. Assessment of metals contamination of soils in Ulaanbaatar, Mongolia. J. Hazard. Mater. 2010, 184: 872–876.  
7.    Sonomdagva, C.H.; Chultem, B.; Byambatseren, C.H.; Enkhchimeg, B.; Batsuren, D.; Batdelger, B. Contamination and health risk assessment of heavy metals in the soil of major cities in Mongolia. Int. J. Environ. Res. Public 
8.    Guttikunda, S.K.; Lodoysamba, S.; Bulgansaikhan, B.; Dashdondog, B. Particulate pollution in Ulaanbaatar, Mongolia. Air Qual. Atmos. Health 2013, 6: 589–601.
9.    Xiangke Kong, Soil Pollution Characteristics and Microbial Responses in a Vertical Profile with Long-Term Tannery Sludge Contamination in Hebei, China, Int. J. Environ. Res. Public Health, 2019 Feb.15, 16(4):563, Available from: https://doi.org/10.3390/ijerph16040563
10.    Aleksandra Tepeeva, Yeast Communities of the Moscow City Soils, Microbiology, 2018 May,  87(3):407-415, Available from: DOI:10.1134/S0026261718030128
11.    Ma, W.; Tai, L.; Qiao, Z.; Zhong, L.; Wang, Z.; Fu, K.; Chen, G. Contamination source apportionment and health risk assessment of heavy metals in soil around municipal solid waste incinerator: A case study in North China. Sci. Total. Environ. 2018, 631:348–357. 
12.     Г.Ундрал. Хөрсний газарзүйн судалгаа 40 жилд “Газарзүйн хүрээлэн 40“, 2002.
13.    Ж.Удаахбаяр, Н.Ц., Г.Солонго, Нийслэлийн зарим дүүргүүдийн хөрсний эрүүл ахуй, аюулгүй байдлын судалгаа, 2008.
14.    Toshiki, K.; Giang, P.Q.; Serrona, K.R.B.; Sekikawa, T.; Yu, J.S.; Choijil, B.; Kunikane, S. Effects of introducing energy recovery processes to the municipal solid waste management system in Ulaanbaatar, Mongolia. J. Environ. Sci. 2015, 28, 178–186.
15.    Д.Мягмарсүрэн. Улаанбаатар хотын хөрсний бохирдлыг хүнд элемент болон бичил биетнээр тодорхойлох асуудалд, 2003.
16.    Harkness, J.S.; Darrah, T.H.; Moore, M.T.; Whyte, C.J.; Mathewson, P.D.; Cook, T.; Vengosh, A. Naturally occurring versus anthropogenic sources of elevated molybdenum in groundwater: Evidence for Geogenic contamination from Southeast Wisconsin, United States. Environ. Sci. Technol. 2017, 51: 12190–12199
17.    F.E. Allison, Developments in Soil Science, [Internet].  1973, 41-53. Available from: DOI: https://doi.org/10.1016/S0166-2481(08)70561-0
18.    E.C.S.Chan, Michael J.Pelczar, Jr. Noel R.Krieg, Laboratory exercises in  icrobiology, 1993, 2-17,149, 189, 437.
 

Судалгааны ажлыг нийтлэх санал өгсөн:Химийн ухааны доктор Ш.Батдэлгэр